काय सांगता? मंगुड्यातील या गावात शेतीला बांधच नाही

मंगळवेढ्यात जवळपास 38 हजार हेक्टर म्हणजे 1 लाख एकर शेतीला आजवर कधीच बांध घालण्याची परंपरा नाही. हे विशेष आहे. एखाद्या रोडवर सलग 15 किलोमीटरपर्यंत पाहत गेला तरी तुम्हाला बांध नावाचा प्रकार पाहायला मिळत नाही. इथे शेतीच्या शिवेवरून किंवा बांधावरून कधी वादच होत नाहीत.

मंगळवेढा हा सोलापूर जिल्ह्यातील एक तालुका असून, भीमा आणि सीना या नद्यांच्या खोऱ्यात वसलेला आहे. त्याचे एकूण क्षेत्रफळ एक लाख चौदा हजार एकशेपासष्ट चौरस हेक्टर आहे. त्यात लागवडीयुक्त जमिनीचे प्रमाण ब्याण्णव टक्के आहे. परिसरात चौदा गावे वसली आहेत. ज्वारी हे तेथील प्रमुख पीक. पीकरचनेत बदल अलिकडील दहा-पंधरा वर्षांत दिसत असला, तरी ज्वारीच्या पिकाखालील क्षेत्र कमी झालेले नाही. म्हणून ‘मंगळवेढा दाण्याचे’ हे नाव टिकून आहे. शहराच्या पूर्व भागात एकशेपंचेचाळीस चौरस किलोमीटरचा सलग, अतिशय सपाट, काळ्या जमिनीचा पट्टा असून, ती जमीन केवळ महाराष्ट्रात नव्हे तर आशिया खंडातील वैशिष्ट्यपूर्ण मानली जाते. ती जमीन चिकणयुक्त मातीने तयार झालेली, सपाट अशी आहे. ते तीस ते पन्नास फूट खोलवर काळ्या मातीने भरलेले सरोवरच म्हणा ना! जमिनीचा उतारा 0.2 टक्के ते 0.5 टक्के एवढा आहे.

 पावसाचे पाणी नैसर्गिकरीत्या पटकन बाहेर वाहून जात नाही. त्यामुळे पाऊस झाल्यानंतर जमिनीच्या वरच्या भागात साचलेले पाणी हे समुद्रासारखे दिसते. जास्त झालेले पाणी वाहून जाण्यासाठी मध्यभागी छोटी छोटी वगळी (छोटा ओढा) दिसतात. उरलेले पाणी जेवढे शक्य आहे तेवढे जमिनीत मुरते आणि उर्वरित पाणी बाष्पीभवनाने उडून जाते. त्या जमिनीत चिकण मातीचे प्रमाण साठ-पासष्ट टक्के आहे. पिकास अपायकारक असे क्षारांचे प्रमाण एक मीटर खोलपर्यंत नाही. परंतु, त्यानंतर मात्र करल, क्षार आणि आम्ल यांचा निर्देशांक वाढत जातो. ओल्या मातीचा थर एक मीटरच्या खाली भर उन्हाळ्यातदेखील असतो. त्या ओल्या मातीत सोडियमयुक्त चिकण मातीचे प्रमाण वाजवीपेक्षा जास्त आहे. पाणी शोषून घेण्याची क्षमता त्या जमिनीत फारच कमी असल्यामुळे पाणी खाली लवकर मुरत (झिरपत) नाही.

या भागात जमिनीला धर नसल्याने शेतात टाकलेला बांध टिकत नाही. केलेले बांध एखाद्या पावसात वाहून जातात. अशी स्थिती अनेक वर्षांपासून असल्याने या भागातील शेतकरी कधी बांधच घालण्याच्या भानगडीत पडत नाहीत. आपली जमीन केवळ नजरेवर ओळखायची कशी याचे टेक्निक देखील पिढ्यानपिढ्या चालत आलेले आहे. तसे बांधावर असलेले एखादे झुडूप, एखादी दगडाची खून यावरून बांध नक्की होतात. यानुसार प्रत्येक शेतकरी आपल्या मालकीची जमीन लक्षात ठेवत असतो. त्यामुळे हद्दीवरून कधी वादही होत नाहीत.

मंगळवेढा पूर्वापार मालदांडी ज्वारी पिकवण्यात प्रसिद्ध आहे. म्हणून म्हण अशी आहे, की ‘पंढरपूर पाण्याचे, सांगोला सोन्याचे आणि मंगळवेढा दाण्याचे’. त्याचा अर्थ असा, की ते तीन तालुके त्या तीन पदार्थांनी समृद्ध आहेत. मंगळवेढा दाण्याचे म्हणजे मालदांडी ज्वारी पिकवण्यामध्ये (प्रादेशिक भाषेत त्याला ‘शाळू’ म्हणतात) मंगळवेढा प्रसिद्ध आहे. महाराष्ट्रातील सात नवीन पिकांना 2016 मध्ये ‘जीआय’ (भौगोलिक निर्देशांक Geographical Index) मानांकन मिळाले. त्यात मंगळवेढ्याच्या ज्वारीचाही समावेश आहे. तेथील जमीन व वर्षानुवर्षें ती पीकरचना जपण्यात तेथील शेतकऱ्यांनी दाखवलेले सातत्य हे मानांकनामागील इंगीत आहे.

मंगळवेढ्याची ज्वारी सातासमुद्रापार पोहोचली आहे. इथल्या मालदांडी ज्वारीला केंद्र सरकारचे GI मानांकन मिळाले आहे. इथल्या काळ्याशार जमिनीतून केवळ एखाद्या पावसावर मोत्यासारखी पांढरी शुभ्र ज्वारी, हरभरा, करडई आदी पिके पिकतात. या पिकात औषधी गुणधर्म असल्याने याला फार मोठी मागणी असते. या भागातील शेतकरी कधीच ज्वारीचे बियाणे बाजारातून खरेदी करत नाहीत. पिढ्यानपिढ्या शेतात आलेल्या ज्वारीतून पुढच्या वर्षीच्या बियाणासाठी ज्वारी काढून ठेवली जाते.

मंगळवेढ्याच्या ज्वारीला पण एक इतिहास आहे. देशभरात या ज्वारीला खास मागणी असते. एकेकाळी दुष्काळामुळे चर्चेत आलेला मंगळवेढा ज्वारीचं कोठार म्हणून सर्वत्र ओळखला जाऊ लागला. याला कारण म्हणजे तिथल्या शेतकऱ्यांची दुष्काळाबरोबर दोन हात करण्याची ताकद.

बहमनी राजवटीत म्हणजेच १४६८ पासून ते १४७५ पर्यंत भीषण दुष्काळ पडला होता. याच काळात दामाजीपंत इथले तहसीलदार होते. दुष्काळात इथली जनावरं अन्न-पाण्यावाचून तडफडू लागली होती. लोक गाव सोडून जाऊ लागली होती. पण जिथे जाईल तिथं हीच परिस्थिती, सगळीकडे मरणासन्न अवस्था निर्माण झाली होती.